Госпаблики: Лента новостей Портала Республики Тыва
Вячеслав Монгуш. Вячеслав Монгуш.

Вячеслав Монгуш

Вячеслав Монгуш.
БЭЭЗИ КОЖУУННУҢ НОЯНЫ - ЧЫМБА КУУЛАР
Вячеслав МОНГУШ, кол редактор
РЕДАКЦИЯДАН: Бо материалды калбак номчукчуларга хоолгалааш, катап салдывыс. Бээзи, Даа кожууннарның чону кожа хелбээ болгаш, аралажып чурттап чорааннар. Бээзи кожууннуң сөөлгү нояны Чымба бээзи, Даа кожууннуң Х-гу хүн нояны Буян-Бадыргы-биле кады Тыва Арат Республиканы үндезилеп тургузарынга бир демниин көргүзүп, төөгүге изин арттырганнар. Ынчангаш 2013 чылда солундан материалдарны номчунар.
2013 чылдың январь 1 январь 20 № 1 - 2 (553123-553124) «Чаа орук»

Он чеди одагалыг Бээзи кожууннуң сөөлгү нояны Чымба чейзеңниң бода болгаш шээр малын санаваска, сес чүс чылгылыг, чээрби аданныг (эр тевелер), бодунуң үезинде бурунгаар көрүштүг, чонунуң эрге-ажыы дээш амыдырап, чурттап чораан өгбевис болур.
М.Кенин-Лопсанның 2000 чылда чырыкче үндүрген «Тыва чаңчыл» деп номунда «Элчиген» деп эгеде элчиген амгы үеде Тывада чок деп бижээн. Ынчалза-даа 1991 чылда Ленинградка «Палеолит Енисея» деп ном үнген. Сураглыг археолог Сергей Никитич Астахов балар шагда Саян девискээринге чурттап чораан дириг амытаннарның аразынга элчиген турган, ооң сөөгү тывылган деп турар. Кырган тываларның тоолчургу чугаазын езугаар алырга, тыва чурттунга элчиген кыдат чурттундан келген, кыдат садыгжылар элчигенни хөлге кылдыр ажыглап турганын дыңнатканнар.
Ашак ноянның элчигеннери» деп кыска медээде мындыг одуруглар бар. «Сүт-Хөлдүң Кызаа – Шыгы дээр черге Оттуг-Хаай деп кижи чоокка чедир элчигеннерлиг органын көрген мен. Чеди бе, сес бе санныг элчиген чораан» дигеш, «Ашак ноян деп шолалыг Чымба Бээзи дээрзи элчигеннерлиг турган» деп Орус Доңгур-оолович Куулар дыңнатканын автор М.Б. Кенин-Лопсан үстүнде айытканывыс номунда бижээн. Бо барымдаалардан алырга, Ашак ноян элчигеннерни мал маганының аразынга тудуп, өстүрүп турганы илереп кээр. Амгы үеде Сукпакта хуу арат Алаш-оол Монгуш элчигеннерни Россия Федерациязының көдээ ажыл агый яамызындан алгаш, өстүрүп турар ышкажык. Чымба ноян Шанхай, Бээжин, Ортаа-Азиядан бээр барааннап, садыг-саарылга кылып чоруурда Доңгак Пор-оол, Соскур-оол, орустаар Сарыг-оол дээр мөге шыырак чиңчилерлиг турган. Бээзи ноянның алыс чурту Даа кожууннуң Баян - Тала, адазы Хая-Бажы Кууларлары уктуг, Омчулук деп кижи болур. Чымба ноян Бора-Хөлдүң Эдер-Дагда Ушку-Өдек деп черге төрүттүнген. Эр болуп, эзер-дергизинден туттунуптар апаргаш, Монгуш Чолдак-Анай Хуруевна дээр өскүс-чавыс уруг-биле салым-чолун холбап чурттааш, беш ажы-төлдүг болганнар. Оолдары Шулуу, (Аппараттыг башкы дугайында чуул парлалгада амгы уеде белеткеттинип турар) Ыйма-Серен, Доржу, уругларын Амыр кадай, Делгер дээр. Хеймер кызы Делгер Кызыл-Хадыңга дээрбелиг турган бай Санчайның кадайы болган.
Чымба ноян боду Сүрүңмаа, Чанзаңмай, Серен-Лама, Оржуңмаа, Деспижек дээр кыс дуңмаларлыг, ада-иезиниң улуг оглу болур. Ноянның хеймер дуңмазы Деспижек дээрге, Чөөн-Хемчик кожууннуң мал ажыл-агыйынга улуг үлүг-хуузун киириштирген мал эмчизи, амгы үеде чырык өртемчейде чок Монгуш Буга Чимитовичиниң адазының авазы-дыр. Деспижектиң өөнүң ээзи Доңга деп кижиниң шолазын Шаажаң дээр.
Россияга, харын-даа бүдүн делегейге эрткен чүс чылдың эгезинде эгелээн каржы шаажылал чылдары Бээзи кожууннуң сөөлгү нояны болур өгбевис Чымба Омчулукович Кууларның салым-чолун база ойбаан. 1929 чылда иштики херектер яамызының ажылдакчылары ону тудуп алырда, үстүнде адаанывыс Доңганы база аппарган. Доңганы байысаап, байысаап, эттеп, согарга-даа ол өчүк шуут бербээн. Ноянның салым-чолу база-ла, билдинмейн барган.
Төп Азияның көшкүн чоннарының үе-дүптен бээр ынак оюннары хүреш, аът чарыжы, ча адары-биле чергелештир хөл шыдыраа Тывага база сайзыраңгай турганын Чымба ноянның болгаш ооң чинчилери-биле болган төөгүлүг барымдаалар бадыткаар. Чымба ноян хөл шыдыраага, индий көзерге халаптыг ойнаар, болза-даа хандыкшылдыг кижи турган-дыр. Ынчангаш Ус-Аксынга орустар-биле, Хемчик – Бажынга моолдар, кыдаттар-биле ойнаар чораан. Адаан-мөөрейлиг оюнга ынак ноян бир катап орустар-биле ойнап тургаш, уттуруп алган. Ам канчаарыл, аазаанын езугаар мал-маганының аразындан ынчаар-ла чиңчилери-биле үзүп берипкеннер-дир. Дараазында ойнаар хуусаазын, үезин база-ла дугуржуп алганнар иргин.
Ак, кара чүзүннүг, алдан дөрт хонаштыг» деп тыва чоннуң тывызыының «хан чок чидиг демиселинге» ооң соонда ойнааш Чымба ноян орустарны удуп каапкан. Уттуруп алган орустар дыка хөй шанактарга чүдүрүп каан турган далганын бүрүнү – биле берипкеш, үдеп кааннар. Ноян чиңчилери-биле чер-чурттунга чанып келгеш, эккелген чүьгүн араттарга үлеп берипкен. Бир катап база-ла та, каяа чорааннар, кымнар-биле ойнап турган чүве ийик, чанып келгеннер. Адар-Төш өртээлинге эккелген хөй шарыларын чонунга халаска үлеп берипкенин ол үеде чурттап чораан кижилер сактып чугаалажыр турганнар.
1873 чылда Бызыяа Үгер-Даа, Чымба ноян, Оруйгу Даа-Лама Чадаананың Алдыы хүрээзин туттурганнар. Дуганның ыяжын Шораанныг-Алаактан аътка, шарыларга шыргалап алгаш, эккеп турганнар. Ынчангаш үстүнде ады кирген өгбелерни Чадаана хоорайның баштайгы үндезилекчилери деп дидими-биле чугаалап болур.
2010 чылдың июль 3-те, Чадаанага Александр Очур-оолович Монгуш бо чүүлге хамаарыштыр мындыг тайылбырны кылды: «Доңга - биле Деспижектиң ажы-төлү Чимит, кыс дуңмазы Пакыңмаа, оол дуңмазы Эртине-Очур. Ол дээрге, Чылбар-оол Монгуштуң адазы, Чылбар-оол агроном кижи, кадайы башкы болган. Ынчан Пакыңмаа иштиг турган, ооң соонда Хүрең деп кыстыг болган. Ону Чамбал – оол Монгуш кадай кылдыр алган. Чамбал-оол Монгуш Ишкинге хүн туттуруушкунунуң үезинде бедик элден аңдарлы бергеш, олчаан чок болган. Хүрең-биле Чамбал-оолдуң уруун Чадаананың №3 ортумак школазының бедик категорияның эге класстар башкызы Лариса Чамбал-ооловна Монгуш дээр. Буга Чимитович Монгуштуң авазын Дургун-оол Самбууевна Ондар дээр. Үстүү-Ишкин чурттуг. Тыва АССР-ниң Министрлер Чөвүлелиниң Даргазы Чимит-Доржу Байырович Ондарның угбазы. Дургун-оол Самбууевна, Чимит Доңгаевич дөрт оол, дөрт кысты чырык черге бодарадып өстүргеннер. Мөнгүн-Тайга чурттуг Россия Федерациязының Улус Өөредилгезиниң тергиини Чадаананың №1 ортумак школазынга болгаш Бажың-Алааккка эге класстарга башкылап чораан Түреш Кыдырашовна-биле чурттааш, хоорайга үр болганнар. Оларның ажы-төлүн Чадаанажылардан билбес кижи чок.»
Даа кожууннуң нояны Хайдып Бээзи кожуунун чагырып алыр эргени алыр болгаш бөргүнге кызыл чиңзези дээш бүгу деннелдин дужуметтеринге 70 мун лаңны төлээн.Төогулуг бир документиде Бээзи кожууннун арат чону кожуун чызаанынга нояннын чинзези болгаш келген дужуметтеринин чарыгдал, шуудели дээш 1883 – 1894 болгаш 1904-1906 чылдарда 60700 рубльди толээн бооп турар. Бээзи кожууннун чурттакчылары 1911 чылда моол нояннарга 306 дырбактыг кежин, 11500 диин кежин база 100 шарыны чыып бергеннер. Сартыыл сумузунуу 500 диин кежин болгаш каш шары берген болза, Шалык сумузунун араттарындан 50 дилги болгаш 17 шарыны алганнар. Чымба бээзи Чадаананын Алдыы хурээзинге баштай хуурактааш, соонда демичи лама бооп Чадаананын Алдыы хурээзинге 1913 чылга чедир ажылдап турган.

2013 чылдың январь 1 январь 20 № 1 - 2 (553123-553124) «Чаа орук»
Дата публикации: 11.06.2025

Теги: деп, Чымба, Бээзи, болгаш, ноян, Монгуш, турган, дээр, кожууннуң, чылда, чораан, нояны, болур, чок, кижи, болган, Даа, чурттап, чылдың, январь, элчиген, үеде, ооң, турар, база, катап, сөөлгү, Тыва, бир, Ынчангаш, дээш, амгы, Ашак, ноянның, черге, үстүнде,
Количество показов: 6
Тип:  Новость органа
Источник информации:  Администрация Дзун-Хемчикского кожууна
Размещение на сайте:  Госпаблики
Источник (URL):  https://vk.com/wall-92679169_42179
Госпаблики вКонтакте




Хурал представителей г. Кызыла
Сегодня, в преддверии Дня медицинского работника, депутат Хурала представителей Кужугет Росси поздравил коллектив ГБУЗ РТ «Республиканский центр скорой медицинской помощи и медицины катастроф» с наступающим профессиональным праздником и вручил муниципальные награды. За многолетний добросовестный труд, высокий профессионализм, значительный вклад в области здравоохранения, а также в честь Дня медицинского работника Благодарственными письмами Хурала представителей города Кызыла награждены:
1.Билчир Лидия Михайловна – фельдшер скорой медицинской помощи ГБУЗ РТ «Республиканский центр скорой медицинской помощи и медицины катастроф»;
2.Монгуш Буяна Валерьевна – ведущий экономист ГБУЗ РТ «Республиканский центр скорой медицинской помощи и медицины катастроф»;
3.Чамдыылай Чойгана Витальевна – фельдшер по приему вызовов скорой медицинской помощи и передаче их выездным бригадам скорой медицинской помощи ГБУЗ РТ «Республиканский центр скорой медицинской помощи и медицины катастроф».
Почетными грамотами Хурала представителей города Кызыла наградили:
1.Докмит Байлакмаа Маннай-ооловну – уборщица служебных помещений ГБУЗ РТ «Республиканский центр скорой медицинской помощи и медицины катастроф»;
2.Чооду Азията Шолбановича – фельдшера скорой медицинской помощи ГБУЗ РТ «Республиканский центр скорой медицинской помощи и медицины катастроф».
Росси Александрович поблагодарил врачей за самоотверженный труд, верность профессии и пожелал дальнейших успехов в работе на благо жителей города Кызыла и Республики Тыва.