Ада-иемниң амыдыралындан сактыышкын
Кижиниң ада-иези дег эргим улус кайда боор, мен улуг апарган болзумза-даа, оларның бисти азырап өстүрер дээш, амыр-дыжын бодавайн, уйгу-дыш чок кызымак ажыл-ижин, аажы-чаңын өйлеп-өйлеп сактып кээр-дир мен.
Ачамны Коңгар Балчый оглу Кара-Сал, авамны Часкал Ортаңмай уруу дээр. Балчый Кара-Сал дээрге ачамның азыраан адазы. Ооң төрээн ада-иезин Саая Чалзык, Саая Серен дээр. Ачам – 1916, авам 1925 чылда төрүттүнген, кайызы-даа Эрги-Барлык чурттуг. Ачамның кады төрээннери 5 оол, 2 кыс, авам – 4 угбашкы. Ачамның кады төрээннери, бичиилери чаш турда-ла, улуглары аарыг-аржыктан соңнуг-мурнуг чок болганнар. Ортуннары байларга кадарчылап, аңгы-аңгы тарай бергеннер, ачам хеймери аар амыдыралды чүктеп эрткен. Ынчан байларга хөлечиктээр кадыг-берге үелер. Кырган-ачам каржы байның чылгычызы чораан, кыштың соогу, чайның изии-даа дивейн, карачалдың аар үүлезин чыл-чылы-биле чүктеп эрткен. Боттарының каш-ла малы-биле амыдырап чорааннар. Кажан хувискаал өөскээнде, кырган-ачам каржы байдан дескеш, тараа тарып, малын өстүрүп, аңгы амыдырап эгелээн. Кончуг байларның мал-маганын хавырып турар үелерде аңаа идепкейлиг киришкен-даа.

Ачамның кады төрээннери
Чаа амыдырал, хостуг чорук эгелээнде, ачамның кады төрээннери чондан чыда калбайн, улуг орукче кирип, өглүг-баштыг апарганнар. Ачамның улуг акызы Баян-оол Саая колхозка ажылдап чораан, Бичии-кыс дээр чаңгыс уруглуг. Учун-оол акызы Даг-Алтайга эртем чедип алганнарның бирээзи, Бай-Тайга кожуунга шүүгү (суд) даргазы болуп ажылдап тургаш, репрессияга таварышкаш, ис чок читкен. Ол Клара, Стура (авторнуң бижээни-биле өскертпээн) дээр уругларлыг. Бопуй-оол Саая Сүт-Хөл кожуунга партия совет ажылдарынга ажылдап чораан, Александр, Михаил дээр азыранды оолдарлыг. Арган-оол акызы өг-бүле чок, колхоз даргалап чорааш, аныяк үезинде чок болган. Ачамның угбалары Чытсың, Хапый, оларның ажы-төлү Очур-оол, Ходан-оол, Хүрең, Татьяна. Угбам Татьяна Сүүр-ооловна Мөңгүн-Тайгага партия-совет ажылдарынга ажылдап чораан, амгы үеде Кызылда чурттап чоруур.

Авамның кады төрээннери
Авамның ачазы Ортаңмай Саая, авазы Дарыймаа. Авамның улуг угбазын Бөөдей дээр, ооң Балдаң-оол дээр оглун кырган-авам, кырган-ачам азыраан, уруглары Кара-кыс, Көгерең. Бичии-Уруг даай-авамның уруглары Хандыгыш, Карапай, Хавыя, Белекмаа, Долзаңмаа, Сүме, Слава. Авамдан бичиизин Чангый дээр, ооң уруглары Ажыы, Надежда, Владимир.
Кырган-ачам Балчый Кара-Сал база кырган-авам ачамга эштей Шуйдан Күскүлүк угбамны азырап алганнар. 1938 чылда ачам шериг чорупкан, ынчан дүрген харылзаа чок турганындан авазы чок болган деп медээни ол орай дыңнаан. Халажып чанарда, шериг эжи Нүрсат Түлүш-биле Барыын кожуунче чадаг базып чорупканын сактып чугаалаар кижи. Шеригден келгеш, ачазынга дузалажып, сиген-тараазын тарып, суггарып, каш малын өстүрер дээш, кызып ажылдап чораан. Авам-биле өг-бүле тудуп чурттап эгелээш, колхозка кирип алган. Кырган-ачамның арга иштинде кыштаанга тараа, эът суп турган бажыңын суурга эккеп тудуп алганнар. Менден бичии дуңмаларым ол бажыңга төрүттүнген.

Мээң кады төрээннерим
Улуг акым Чүңней 1946 чылда төрүттүнген, школа дооскаш, шеригни Камчаткага эрттирген. Шекпер-оол акым школа соонда Кызылдың СПТУ-1 дооскаш, улаштыр Чита хоорайга шериглээн. Хүрежип чораан болгаш, шеригниң спортчу кезээнче кирген, Чита облазының бирги чери дээш улуг маргылдаа­ларга киржип чораан, ол ышкаш суурга болуп турган маёвкаларга хүрежип, шаңнал­дыг черлерже кирип, тиилеп-даа турган. Оон аңгыда ол шыдыраага суурнуң каш дакпыр чемпиону. Менден бичии дуңмам Шурузун-оол 4 харлыында чок болган. Мария (Белекмаа) школа соонда колхоз, совхозка аңгы-аңгы ажылдарга ажылдаан. Галина дуңмам Кызылга хлеб заводунга ажылдап чо­раан. Ульяна биле Еле- на – башкылар. Кара дуңмам ше­риг­ни Владивостокка эрт­тиргеш, Ак-Довуракка ажыл­дап турган.
Ачам, авам колхозка чер ажылы кылып, хараган соп, арык-бугалар иштин аштап, тараа шөлүнге арыктар казып турганнар. Ол шагда аъттар чүгле терге, шанак сөөртүр турган болгаш, бир дугаар келген демир сеялканың (үрезин чажар машина) чанынче безин чагдавас. Ачам эмдик аъттар өөредип, тараа чажып, суггарып, күзүн ховудан тарааны тергелиг аътка сөөртүп, сарайга эккеп уруп турган. Күш-ажылга чажындан тура өөренген болгаш, кандыг-даа ажылды кылыр. 1954 чылда суурга бус-биле ажылдаар электростанция ажылдай бергенде, ачам пилораманың эргелекчизи турган. Тудуг ажылдары элээн чиигээн, аргадан ыяшты машиналар эккээр, кылын, чуга манзаларны болгаш брусту дилер. Мен ол үеде станцияның ажылдаарын сонуургап, ачамның чанынга хүнзеп-даа турдум. Узун шыырак аныяк эрлер дыш чок ажылдап-ла турар чүве, чүгле чемненирде дыштаныр. Тос харлыг үемде чайгы дыштанылгада ачам мени пилорамага хирээ мыяа аштаар ажылчын кылдыр киирип алган, бичии кижиге ажыл берге-даа бол, кызып ажылдап турдум. Ынчан, бо үеде ышкаш, акша албас, күзүн чүгле тараа алыр. Ачам катап-ла чер ажылынче кирип, тараа суггарып эгелээнде, бис, үш оглу, тарааның ийиги суггарылгазынга ажылдап эгеледивис. Школаның кышкы дыштанылгазының үезинде ачам Аксы-Барлык школазы-биле докпак ыяштар-биле хандырылга керээзи чарып алгаш, 12-13 харлыг ийи оглун эдерткеш, күш-хүнезинин чүктээш, Ортаа-Хемче чоруп каан. Он хонук дургузунда докпак ыяштар кылгаш, эртенинде өөренир деп турда, бо чанып келгеннер.
Авамның шевери кончуг кижи. Ачамның соңгаар орустардан инек-биле садыглажып эккелген даараныр машиназынга, пөс саткаш, биске өөренир болгаш ойнап кедер хептерни даарап бээр. Ачамга бүгү боду кара өшкү кежи чагыны иштин пөс-биле кырлап тургаш, даарап бергенин сактыр-дыр мен. Кыжын соокта аът-биле ырак чер чоруур улус бо-ла ачылаар чүве. Ындыг чагы соок эрттирбес, кижи белен доңмас. Авам өшкү дүгү-биле аржыылдарны дыка чараш кылдыр аргыыр, янзы-бүрү чечектерлиг, хар дег ак чараш аржыылдар. Башкы, эмчи кыстар бо-ла садып ап кээр, албан-биле чагыдып ап-даа турарлар.
Ачам «Шын» солуннуң баштайгы номчукчуларының бирээзи. Солун кээрге-ле, шупту номчуур бис, оон бажыңның ханазынга дугаар аайы-биле азып каар. Ачам колхозтуң амыдыралын чырыдар, чедер-четпестерин шүгүмчүлеп бижээш, солунче чорудуп-даа турган. Бижээн материалдарының адаанга К. Кара-Сал деп адын салып каар турган. Ол үениң амыдыралы дыка солун турган, кижи бүрүзү ажыл дээш карак-кызыл ажылдаар, багай ажылдааннар азы ажыл кылбастар солунга шүгүмчүледиринден коргарлар.
Ачам аңнаарынга ынак кижи. Он айның 15 үезинде-ле дииңнээр дээш чоруптар. Бир ай хире эрткенде, 150-200 дииң кештерин эккээр. Кодан, кара-куш, элик-даа эккеп турган. Ачам ийи катап айыыл-халаптан тынныг үнген. Баштайгызында тараа чажар демир сеялканы эмдик аът дывылаарга, сеялка адаанче киргеш, ооң соонда гаражка өрт болу бергенде, ону өжүрүп тургаш, доскаарга солярка чазылганда чүгле тынныг үнген.
Авам, ачам ажы-төлүнге дыка ынак, бистен аңгыда Көк Хомушкуну, Сундуй-оол Сааяны, Кара-кыс Сааяны азырап өстүргеннер. Ажы-төлүн азыраар дээш, уйгу-дыш чок, карак кызыл ажылдап чорааннар. Ынак ачам 1979 чылда, авам 1992 чылда өске өртемчейже чоруй барган. Авам чораан болза, бо чылын 100 харлаар.
Авам, ачамның амы­ды­ралындан кыска сактыыш­кынны бижидим.
Амыр КАРА-САЛ, күш-ажылдың хоочуну.
Чурукту авторнуң архивинден алган.
“Шын” № 30 2025 чылдың август 7
#100летБарунХемчик #100летиеБарунХемчикскогоКожууна